Sztuka ilustracji z kolekcji Biura Wystaw Artystycznych Galerii Zamojskiej
WSTĘP
Ilustracje należą do najstarszych form komunikowania się człowieka. Powstały już w epoce kamienia, kiedy poprzez różne formy malowideł i rytów naskalnych wyrażano nie tylko emocje, ale także przekazywano czytelne dla ówczesnych mieszkańców Ziemi treści. Być może to już wówczas obraz i tekst - zapisany za pomocą geometrycznych symboli i tajemniczych znaków wzajemnie się dopowiadały. Szczególnie czytelne staje się to w kulturze Starożytnego Egiptu, gdzie pismo obrazkowe samo przez się jest ilustracją oraz opisuje przedstawione w malarstwie lub reliefie wydarzenia.
W sztuce o charakterze narracyjnym szczególne miejsce zajmuje ilustracja książkowa, która nie tylko rozbudza wyobraźnię i dopowiada słowo, ale też dostarcza estetycznych wrażeń. Szukając jej genezy zazwyczaj odwołujemy się do iluminowanych manuskryptów średniowiecznych, których misternie zdobione inicjały, bordiury, a także miniatury odnoszące się do fragmentów tekstu stały się na długi czas wyznacznikiem estetyki późniejszych druków.
Wynalazek druku spowodował zwiększenie dostępności do książek i rozwój oficyn wydawniczych, a także zapotrzebowanie na ilustracje. Masowość produkcji spowodowała, że cięte w drewnianych klockach obrazy zastąpiły misternie wykonane barwne miniatury.
Wiek XIX przyniósł gwałtowny rozwój technik graficznych. Pojawiły się techniki druku płaskiego oraz drzeworyt sztorcowy, dający większe możliwości uzyskiwania efektów walorowych. Przyczyniło się to również do rozwoju ilustracji książkowej i prasowej. Rozwój technik reprodukcyjnych w XX wieku, a zwłaszcza taniej techniki offsetowej, wytworzył zwiększone zapotrzebowanie na artystyczne ilustracje książkowe. Z kolei powszechność fotografii zdominowała ilustrację prasową. Fotografia nie wyeliminowała jednak ilustracji artystycznej, która - nie ograniczona już możliwościami technicznymi - zaczęła rozwijać się dynamicznie, stając się niemal samodzielną dziedziną sztuki.
Jako szczególny komunikat, wynikający z zależności między autorem tekstu, autorem ilustracji i czytelnikiem, artysta narzucający w pewnym sensie temu ostatniemu własną plastyczną wizję dzieła literackiego staje się niemal równorzędnym partnerem w procesie twórczym. Dla wielu twórców jest to bardzo kuszące, bo chociaż w przypadku interpretacji dzieła literackiego swoboda artystyczna, jaką ma twórca we własnej kompozycji, jest w pewnym sensie ograniczona, to możliwość tak szerokiego oddziaływania na odbiorcę sprawia, że wielu wybitnych malarzy i grafików chętnie mierzy się z tym zadaniem. Szczególne miejsce w dziejach ilustracji książkowej zajmuje ilustracja polska, która w okresie po drugiej wojnie światowej zaczęła przeżywać swój złoty okres, od lat 50. XX w. osiągając status niemal "narodowej specjalności" i zdobywając uznanie i nagrody na znaczących imprezach międzynarodowych, m.in. w Mediolanie, Bolonii czy Tokio. Ilustracje tworzyli wówczas tacy artyści jak: Tadeusz Kulisiewicz, Jan Marcin Szancer, Antoni Uniechowski, Maja Berezowska, Marek Rudnicki, Bronisław Kurdziel czy Jerzy Zaruba.
Jako samodzielna dziedzina sztuki oryginalna ilustracja stała się przedmiotem zainteresowań kolekcjonerskich i muzealnych. Wyspecjalizowane zbiory ilustracji książkowej posiadają muzea i galerie. Wśród tych instytucji wymienić należy Muzeum Kresów w Lubaczowie, od lat 60. ubiegłego wieku organizujące Triennale Rysunku Współczesnego i posiadające duży zbiór rysunków ilustracyjnych. Przy Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Zielonej Górze powstało Muzeum Ilustracji Książkowej, gromadzące oryginalne projekty artystyczne. Ilustracje są także częścią kolekcji Muzeum Drukarstwa Warszawskiego i Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi.
Szczególne miejsce wśród instytucji posiadających kolekcje współczesnej polskiej ilustracji książkowej zajmuje Biuro Wystaw Artystycznych- Galeria Zamojska, powstałe w r. 2000 z połączenia dwu instytucji kultury: Biura Wystaw Artystycznych i Galerii Sztuki Współczesnej. Jednym z zadań zainicjowanych i realizowanych przez BWA w Zamościu, a następnie BWA- Galeria Zamojska są organizowane od 1984 .. roztoczańskie plenery ilustratorów, będące jedyną tego typu cykliczną imprezą artystyczną w Europie. W efekcie realizowanych plenerów i wystaw, w których uczestniczyli i uczestniczą wybitni twórcy polskiej ilustracji książkowej, laureaci cenionych w świecie nagród, współtwórcy "polskiej szkoły ilustracji" jak: Olga Siemaszko, Zbigniew Rychlicki, Józef Wilkoń, Janusz Stanny, Zbigniew Witwicki, Jerzy Flisak, Antoni Boratyński, Wiesław Majchrzak, Elżbieta Gaudasińska-Borowska, Tomasz Borowski, Krystyna Michałowska, Wanda i Bogusław Orlińscy, Elżbieta i Marian Murawscy, Michał Bylina i wielu innych, powstała unikatowa w kraju kolekcja.
Wyjątkowość zamojskiej kolekcji wynika z faktu, że jest ona tworzona "na zadany temat", podczas plenerów w określonym miejscu i czasie, w atmosferze spotkań i dyskusji, konferencji i wykładów zaproszonych gości przybliżających plenerową tematykę. W Tramach plenerów powstało kilkanaście zestawów tematycznych odnoszących się do twórczości wybitnych twórców literatury polskiej, m.in. Adama Mickiewicza ("Pan Tadeusz", "Ballady i romanse""), Henryka Sienkiewicza, Jana Kochanowskiego, Władysława Reymonta, Juliusza Słowackiego, Bolesława Leśmiana, Stanisława Wyspiańskiego, Czesława Miłosza, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Aleksandra Fredry, Juliana Tuwima. Tematykę plenerów stanowiły nie tylko tematy literackie. Wiele z nich odnosiło się do postaci historycznych, szeroko pojętych zjawisk kulturowych i społecznych, jak: "Polska ilustracja dla dzieci", "Biblia w ilustracji", "Królowie Polski", "Obrazki do pokoju dziecinnego", "Człowiek i środowisko", "Ginący świat przyrody", "Ginąca architektura Zamojszczyzny", "Diabelski strzelec" (ilustracje do baśni, legend i klechd polskich zebranych i opisanych przez Zdzisława Nowaka), "Fryderyk Chopin - muzyka i malarstwo - romantyczna synteza sztuk" ",Jan Zamoyski - hetman wielki koronny i jego dzieło" "Baśnie Andersena", "Bohaterowie Cervantesa".
Warto zaznaczyć, że efektem plenerów ilustratorów są wystawy prezentowane w różnych ośrodkach kultury w kraju i za granicą, a także bogato ilustrowane katalogi wystaw. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługują reedycje dzieł literatury polskiej, ilustrowane przez artystów biorących udział w poświęconych tej tematyce plenerach, będące szczególnymi katalogami zbiorów. Wyróżnić tu należy zwłaszcza "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza (wyd. 1996), w opracowaniu graficznym Andrzeja Heidricha, z projektem okładki i stron tytułowych Janusza Stannego oraz ilustracjami: Juliana Bohdanowicza, Antoniego Boratyńskiego, Elżbiety Gaudasińskiej, Artura Gołębiowskiego, Wojciecha Kołyszko, Inez Krupińskiej, Krystyny Lipki-Sztarbałło, Ireny Łakomiec-Kamińskiej, Franciszka Maśluszczaka, Aleksandry Michalskiej-Szwagierczak, Krystyny Michałowskiej, Leszka Ołdaka, Wandy Orlińskiej, Bogusława Orlińskiego, Stanisława Ożoga, Jowity Płoszajskiej, Anny Sędziwy, Olgi Siemaszko, Anny Stylo-Ginter, Waldemara ¦wierzego, Teresy Wilbik, Józefa Wilkonia, Zdzisława Witwickiego, Haliny Zakrzewskiej-Zaleskiej.
Bogata i wielowątkowa kolekcja polskiej ilustracji, historyczna, bo gromadzona systematycznie i metodycznie przez cztery dekady w BWA- Galerii Zamojskiej, licząca obecnie ponad 3400 oryginalnych dzieł autorów należących do ścisłej czołówki w tej dziedzinie twórczości artystycznej, jest najbardziej reprezentatywną kolekcją w kraju. Rozwija się nadal, czego dowodem jest także obecny projekt wystawienniczy i edytorski. Prezentuje on najpiękniejsze prace ilustratorskie, wybrane z bogatych zbiorów Galerii. Jest nie tylko kolejną wystawą, ale także swoistym podręcznikiem historii polskiej ilustracji ostatnich dekad, która, bogata w doświadczenia przeszłości, śmiało stawia czoła nowym wyzwaniom generowanym przez powszechną wirtualną rzeczywistość.
